Spadki to gałąź prawa, z którą każdy z nas w życiu się zetknął bądź wysoce prawdopodobne, że będzie miał z nią do czynienia. W pracy profesjonalnego pośrednika w obrocie nieruchomościami jest to zagadnienie szczególnie istotne, bowiem najcenniejsze w majątku spadkowym są zwykle właśnie lokal, dom lub działka. Prawo spadkowe nie jest jednak wolne od mitów, stereotypów i powielanych błędów. Warto je wypunktować, by wiedzieć, czego unikać.

Otwarcie spadku

To, co kluczowe w prawie spadkowym, to moment otwarcia spadku. Co to takiego? Prawo nazywa tak moment śmierci spadkodawcy. Jest on ważny z dwóch powodów:

1. Moment śmierci spadkodawcy decyduje o tym, jakie przepisy prawa spadkowego będą miały zastosowanie w konkretnej sprawie. Zatem to, w jakiej wersji stosujemy przepisy kodeksu cywilnego o spadkach, uzależnione jest od tego, w jakim kształcie były one w kodeksie w chwili śmierci spadkodawcy, a nie w chwili np. zainicjowania postępowania spadkowego. Nie ma bowiem obowiązku przeprowadzania postępowania spadkowego natychmiast po śmierci spadkodawcy, może się ono odbyć dopiero po wielu latach od niej, co często zdarza się przy sprzedaży nieruchomości. Konieczne jest wówczas uporządkowanie przeszłych spraw spadkowych zaniedbanych przez lata. By móc zbyć nieruchomość, trzeba te postępowania przeprowadzić wstecz. Czasem też po to, by założyć księgę wieczystą, której nieruchomość może nie mieć. O tym, jakie przepisy stosujemy, decyduje zatem moment śmierci spadkodawcy, a nie moment, w którym toczy się postępowanie.
2. Od momentu otwarcia spadku biegnie szereg terminów w prawie spadkowym. Trzeba też zwrócić uwagę, że w prawie spadkowym, jak w żadnym innym, trzeba sprawdzać, od kiedy biegnie termin na podjęcie określonych czynności, np. na odrzucenie lub przyjęcie spadku, na wystąpienia o zachowek itp. W każdym z tych przypadków będzie on biegł od innego momentu. Nie zawsze od momentu śmierci spadkodawcy, lecz czasem np. od momentu dowiedzenia się o podstawie powołania itp.

Pierwszorzędne znaczenie dla analizy stanu prawnego nieruchomości, jeśli pojawia się wątek spadkowy, ma także umiejętność ustalenia, jakie przepisy stosujemy – w konsekwencji, kto będzie dziedziczył i od kiedy liczyć terminy, jeśli istnieje konieczność dokonania jakichś czynności spadkowych.

Postępowania spadkowe w Polsce są co do zasady kilkuetapowe.

Jeśli chodzi o postępowania spadkowe, to wskazać trzeba, że w Polsce są one co do zasady kilkuetapowe. Postępowanie w przedmiocie stwierdzenia praw do spadku błędnie bierze się za całość takiego postępowania.

ETAP I. Przyjęcie lub odrzucenie spadku

Pierwszy etap postępowania spadkowego to nawet nie stwierdzenie praw do spadku, a moment, w którym spadek jest przyjmowany lub odrzucany.

Istnieje reguła, z której wynika, że jeśli w terminie 6 miesięcy od dowiedzenia się o podstawie powołania nie złożymy oświadczenia (przed sądem lub notariuszem), czy spadek przyjmujemy, czy odrzucamy, to z automatu uznaje się, że spadek został przyjęty z dobrodziejstwem inwentarza (czyli z ograniczeniem za długi spadkowe). Wcześniej, przed zmianą, było odwrotnie – jeśli nie złożyło się oświadczenia, przyjmowało się spadek wprost (czyli z pełną odpowiedzialnością za długi spadkowe). I tu warto wspomnieć o dwóch najczęstszych błędach:

Odrzucenie spadku przez spadkobiercę nie powoduje z automatu odrzucenia spadku w całej jego linii. Muszą też to zrobić kolejne osoby, w tym małoletnie dzieci. Oczywiście, nie mogą zrobić tego samodzielnie, ich rodzice bez zgody sądu rodzinnego także nie. Muszą wystąpić o stosowną zgodę do sądu i wniosek uargumentować.
Przyjęcie spadku z dobrodziejstwem inwentarza oznacza ograniczenie odpowiedzialności za długi spadkowe do wartości tego, co jest na plus w spadku, lecz ta odpowiedzialność nie jest tylko z majątku spadkowego, lecz z całego majątku spadkobiercy. Zatem jeśli w spadku jest nieruchomość warta 500 000 zł, a długi to 200 000 zł, to odpowiedzialność będzie do 300 000 zł. Ograniczenie odpowiedzialności za długi spadkowe będzie jednak nie tylko do wartości wynikającej z tej nieruchomości spadkowej, ale całego majątku spadkobiercy, także tego, który posiada niezależnie od spadku.

ot. John-Mark Smith / pexels.com

ETAP II. Stwierdzenie praw do spadku

Drugi etap postępowania spadkowego to stwierdzenie praw do spadku. Warto wskazać, że to postępowanie dotyczy tylko ustalenia, kto dziedziczy i w jakich udziałach. Na tym etapie nie ustala się, co w spadku jest i jak to podzielić.

Stwierdzenie praw do spadku określa, kto dziedziczy i w jakich udziałach, a nie co jest w spadku i jak to podzielić.

Stwierdzenie praw do spadku można przeprowadzić w sądzie lub u notariusza. Ta druga ścieżka jest prostsza, lecz nie zawsze możliwa. Co do zasady można rzec, że postępowania spadkowe zawsze można przeprowadzić przed sądem, a tylko w wybranych sytuacjach przed notariuszem. Nie ma możliwości sporządzenia aktu poświadczenia dziedziczenia, gdy u notariusza nie stawią się wszyscy zainteresowani. Problem może pojawić się, gdy sprawę spadkową chce przeprowadzić spadkobierca testamentowy, a spadkobiercą ustawowym jest gmina – gminy mają w zwyczaju nie stawiać się na akt u notariusza, lub jeśli spadkobiercą i tym samym właścicielem nieruchomości jest małoletni. Takie sytuacje mogą zblokować sprzedaż. Część notariuszy uważa bowiem, że bez zgody sądu rodzinnego nie można nie tylko sprzedać nieruchomości, ale i sporządzić aktu poświadczenia dziedziczenia (APD), część z nich uważa, że można to zrobić, jeśli dziecko ukończyło 13 rok życia, a część w ogóle nie widzi przeszkód i sporządza taki akt z udziałem rodzica lub rodziców czy opiekuna. Jeśli jeden notariusz nie chce spisać APD z udziałem małoletniego, trzeba więc szukać innego. Nie ma bowiem jednolitej linii w tym zakresie w notariacie.

Należy pamiętać, że nawet jeśli jest testament, to spadkobiercy ustawowi zawsze mają prawo brać udział w postępowaniu spadkowym. Nie ma możliwości przeprowadzenia spawy w sądzie lub aktu przed notariuszem bez ich udziału. Także inicjatorem postępowania może być spadkobierca testamentowy, ale na pewno musi wskazać on jako uczestników spadkobierców ustawowych. Z kolei przed notariuszem muszą być oni obecni – nie wystarczy tylko informacja, że zostali powiadomieni o terminie aktu.
Oczywiście, spadkobiercy ustawowi mogą kwestionować testament. To, co mogą mu zarzucać, to to, że nie ma właściwej formy, nie został spisany przez spadkodawcę, albo że spadkodawca w chwili jego spisywania nie miał możliwości swobodnie lub świadomie decydować. Nie ma lepszej i gorszej formy testamentu. W każdym momencie i w każdej formie testament można także odwołać. Testament pisemny musi być w całości spisany odręcznie, podpisany i opatrzony datą. Nie może go spisać ktoś inny niż spadkodawca, a spadkobierca tylko podpisać, lub nie można go napisać na komputerze – taki testament będzie nieważny. Dlatego najlepiej testament spisywać u notariusza. Odpada tu też problem z jego przechowywaniem czy ryzykiem utraty, zagubienia czy zniszczenia. Wreszcie, odpisy takiego testamentu można brać do woli.

Postępowanie w przedmiocie stwierdzenia praw do spadku to nie jest też etap, w którym można kwestionować wydziedziczenie (jeśli takie pojawiło się w testamencie) lub występować o zachowek. Z kolei jeśli któryś ze spadkobierców chce, by inny został uznany za niegodnego dziedziczenia, musi założyć odrębną sprawę i to procesową (wystąpić z pozwem). Sprawy spadkowe bowiem co do zasady odbywają się w trybie nieprocesowym (wnioskodawca, uczestnicy). Wydziedziczenie i uznanie za niegodnego dziedziczenia to dwie różne sprawy. Wydziedzicza spadkodawca w testamencie, a o uznanie za niegodnego dziedziczenia mogą wystąpić do sądu inni spadkobiercy.

Warto też pamiętać, o regułach dziedziczenia ustawowego. Bardzo często bowiem uznaje się, że w przypadku bezdzietnego małżeństwa drugi pozostały przy życiu małżonek dziedziczy wszystko. Nieprawda. Będzie dziedziczył tylko część w zbiegu z rodzicami zmarłego małżonka lub jego rodzeństwem. Tak też najczęściej powstaje współwłasność nieruchomości – sytuacja niezwykle problematyczna, z której jak najszybciej trzeba wyjść poprzez jej zniesienie u notariusza lub w sądzie. Z kolei zachowek przysługuje spadkobiercom ustawowym, lecz nie wszystkim. Tylko małżonkowi, zstępnym (dzieciom) i rodzicom. Na przykład rodzeństwu zachowek się nie należy.

ETAP III. Dział spadku

Dział spadku to trzeci etap postępowania spadkowego i można go przeprowadzić u notariusza lub w sądzie. To dopiero na tym etapie pochylamy się nad tym, co w spadku jest i jak to podzielić. Warto pamiętać, że jeśli współwłasność wynika ze spadkobrania, to jedynym sposobem na wyjście z niej jest dział spadku, a nie postępowanie o zniesienie współwłasności.

Dział spadku to ustalenie co jest w spadku i jak to podzielić.

Wreszcie nie jest tak, że prawomocne postanowienie spadkowe jest nie do wzruszenia. To znaczy niemal w każdym czasie, bez terminu, można spowodować uchylenie postanowienia spadkowego. To głównie sytuacje, gdy ktoś nie uczestniczył w postępowaniu spadkowym lub spadek powinien przypaść osobom w innych udziałach. Wreszcie, jeśli zdarzy się także, że w jednej sprawie będzie sporządzony akt poświadczenia dziedziczenia przed notariuszem i postanowienie spadkowe przed sądem, to niezależnie które było pierwsze, zawsze „przegra” APD i to zawsze ono zostanie uchylone. Niemniej zmiana postanowienia spadkowego nie powoduje, że nabywca nieruchomości nie jest chroniony. Taka zmiana to temat do rozliczeń finansowych pomiędzy byłym spadkobiercą, a tym nowym, a nie pomiędzy nim a nabywcą nieruchomości w dobrej wierze na podstawie następnie uchylonego postanowienia.

Treści umieszczone w artykule są indywidualnymi interpretacjami i poglądami jego autora. Nie stanowią porad podatkowych ani prawnych.

Bartosz Bator - Adwokat, publicysta i szkoleniowiec. Obecnie w obszarze jego zainteresowań jest doradztwo prawne w zakresie porządkowania spraw majątkowych osób fizycznych oraz małych i średnich przedsiębiorców. W szczególności zajmuje się sprawami z zakresu prawa nieruchomości, spadkowego, rodzinnego i powództwami frankowymi. Członek sekcji prawa nieruchomości Izby Adwokackiej w Warszawie.