Zamieranie śródmieść to globalny trend mający poważne konsekwencje dla przyszłości miast. Po pandemii COVID-19 spadła atrakcyjność centralnych dzielnic największych metropolii. Znacząco zmniejszyła się intensywność handlu, a większość nieruchomości boryka się z trudnościami z utrzymaniem najemców. Według niektórych światowych badań, śródmieścia trudniej odbudowują się po pandemii niż inne części miast. Również w Polsce śródmieścia wypadają z pierwszej ligi dzielnic.

Śródmieście niemal od zawsze było rdzeniem miasta. Jego centralną częścią, w której znajdowały się główne place, ratusz, kościół, a także reprezentacyjne budynki administracyjne, handlowe i mieszkalne. Śródmieścia były również miejscami, w których koncentrowały się handel i rzemiosło, a także życie kulturalne i społeczne. Śródmieście było najczęściej obszarem najbardziej zagospodarowanym i zaludnionym, w którym skupiało się życie społeczne i rozgrywały się najważniejsze dla miasta sprawy.

Postępująca urbanizacja zmieniła charakter śródmieść. Komercjalizacja przestrzeni i postępujące procesy gentryfikacyjne sprawiły, że centra miast stawały się coraz mniej dostępne i ekskluzywne. Śródmiejska przestrzeń przestała służyć potrzebom wszystkich mieszkańców.

Zamieranie śródmieść przyspieszyła pandemia COVID-19, która spowodowała upadek wielu śródmiejskich biznesów, spadek wartości nieruchomości, a w konsekwencji zmniejszenie się ruchu w centralnych dzielnicach miast. Śródmieścia opustoszały, co sprzyjało tworzeniu apokaliptycznych wizji ich nieodwracalnej degradacji, wyrażanych w nośnej medialnie koncepcji „miejskiej pętli zagłady” (koncepcja, zgodnie z którą negatywne zjawiska – upadek przedsiębiorczości, wzrost przestępczości, bezdomność – tworzą efekt domina, prowadząc do stagnacji i zamierania miast).

Pandemia przyspieszyła zamieranie śródmieść.

Przywrócenie dawnej świetności śródmieściom

Chociaż czarne scenariusze się nie sprawdziły, wielu badaczy wskazuje, że śródmieścia wciąż borykają się z negatywnymi konsekwencjami pandemii, a aktywność gospodarcza, społeczna i kulturalna nie wróciła do tej sprzed roku 2020. Ta sytuacja skłania wielu z nich, żeby przemyśleć śródmieście na nowo i przywrócić ich dawną funkcję – centrów miejskiego życia – dostosowując je jednocześnie do zmieniających się potrzeb społecznych i współczesnych globalnych wyzwań.

Najważniejszym argumentem przemawiającym za tym, żeby przywrócić śródmieściom ich dawną energię, jest funkcja, którą pełnią one w nowoczesnych miastach. Choć zajmują średnio 3% powierzchni miast, odpowiadają za ponad 11% wartości ich gruntu, 30% zatrudnienia oraz znaczną część dochodów podatkowych miast. Dodatkowo są to najczęściej miejsca otwarte, oferujące różnorodność i inkluzywność. Śródmieścia pełnią również rolę centrów kulturalnych. To w ich obrębie znajduje się najwięcej muzeów, obiektów historycznych oraz innej infrastruktury, która jest ważnym zasobem dziedzictwa miejskiego. Śródmieścia są również bardziej odporne, dzięki rozwiązaniom zielonej architektury (np. parkom miejskim).

Jaka będzie przyszłość śródmieść?

Walory śródmieść pozwalają zapytać, jaka może być ich przyszłość? Czy ratunkiem dla centrów miast ma być rozwój przedsiębiorczości i tworzenie miejsc pracy? A może nasycanie ich działaniami artystycznymi i wydarzeniami kulturalnymi? A może sposobem na rewitalizację śródmieść powinny być inwestycje w tworzenie przestrzeni publicznych, przyjaznych dla pieszych, przyciągających mieszkańców innych dzielnic miasta oraz turystów?

Niektórzy badacze, np. Australijka Deborah Stevenson, autorka książki Miasto, uważają, że śródmieścia powinny stać się własnością wszystkich mieszkańców. Ich rewitalizacja byłaby związana z przekształceniem ich w przestrzenie obywatelskie. Miejsca tworzenia się kultury obywatelskiej. Ten model rewitalizacji śródmieść byłby de facto powrotem do koncepcji centrów miast jako miejsc wymiany poglądów i włączania społecznego – przestrzeni sprzyjającej ożywianiu lokalnej demokracji i lokalnej wspólnoty (bez utraty ich funkcji gospodarczej i kulturalnej). W konsekwencji, śródmieścia stałyby się znów uprzywilejowanymi dzielnicami współczesnych miast.

Realizacja tej koncepcji rewitalizacji śródmieść mogłaby spowodować, że stałyby się one na powrót sercem życia miejskiego. W obliczu malejącego popytu na tradycyjne biura, śródmieścia stałyby się szeroko rozumianymi miejscami spotkań, czyli centrami działań, społecznych, kulturalnych i biznesowych. Przestrzeniami, w których odbywają się najważniejsze miejskie wydarzenia, obszarami, w których mogłyby powstawać ośrodki edukacyjne i centra innowacji (np. filie szkół wyższych lub coworki).

Śródmieścia przyszłości mogłyby stać się znów sercem życia miejskiego.

Przestrzenie publiczne śródmieść mogłyby zostać przeprojektowane w sposób, który wspierałby interakcje społeczne i aktywność fizyczną, a także oferował miejsca do wypoczynku. „Uelastycznienie” przestrzeni miejskich mogłoby ułatwić tworzenie przestrzeni hybrydowych, które można by dostosowywać do aktualnych potrzeb. W obliczu narastających zagrożeń klimatycznych, śródmieścia mogłyby przyczyniać się również do poprawy jakości życia mieszkańców i zostać uznane za strategiczny element walki ze zmianami klimatycznymi.

Śródmieścia przyszłości mogłyby więc być bardziej społeczne i obywatelskie, bardziej zrównoważone, przyjazne dla ludzi i elastyczne, żeby lepiej odpowiadać zarówno na potrzeby ludzi, jak i globalne wyzwania. Szansą na ożywienie śródmieść mogłoby więc być przywrócenie im naprawdę społecznej funkcji.

Żeby ten zamysł mógł się jednak zrealizować, niezbędne jest całościowe spojrzenie na miasto oraz strategiczna współpraca między jego wszystkimi częściami.

Piotr Wasyluk - Doktor nauk humanistycznych i nauczyciel akademicki. Specjalista i praktyk w zakresie projektowania usług oraz projektowania z wykorzystaniem trendów; Moderator design thinking. Redaktor profili FB: Dragonfly perspective i Robię projekt. Prowadzi firmę Wasyluk Projektowanie Kreatywne