Słowo „zabytek” oznacza każdy wytwór działalności człowieka, który jest pamiątką minionej epoki i ma określoną wartość. Nie istnieje jedna uniwersalna definicja zabytku, lecz w prawie polskim pojęcie to jest sprecyzowane w przepisach.
Co to jest zabytek?
Art. 3 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami stwierdza, że jest to nieruchomość albo rzecz ruchoma spełniająca określone warunki. Musi to być dzieło człowieka lub rzecz związana z jego działalnością. Zabytek stanowi świadectwo minionych czasów, a zarazem ma wartość artystyczną, historyczną lub naukową. Nie ma przy tym ściśle określonego czasu, po którym coś można uznać za zabytek.
Podział zabytków
Ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami wyróżnia trzy grupy zabytków:
- nieruchome – inaczej nieruchomości, ich części bądź zespoły; mogą to być np. budynki, krajobrazy kulturowe, parki bądź cmentarze;
- ruchome – przedmioty bądź zespoły lub części przedmiotów, które spełniają kryteria dla zabytku;
- archeologiczne – ślady działalności człowieka znajdujące się na ziemi lub pod wodą, których zachowanie leży w interesie społecznym ze względu na wspomnianą wartość historyczną, artystyczną lub naukową; zabytki archeologiczne dzielą się na ruchome (wytwory pracy ludzkiej, np. naczynia, ozdoby) i nieruchome (np. pozostałości osad, cmentarzyska).
W Polsce w latach 1961-1973 obowiązywał podział zabytków na 5 klas według ich wartości, gdzie klasa 0 oznaczała zabytki o najwyższej wartości w skali światowej, które można uznać za pomnik historii (pojęcie „zabytku klasy 0” do tej pory funkcjonuje w języku potocznym). Podział ten został zniesiony, gdyż zabytki zakwalifikowane do klas niższych nie były objęte ochroną i wiele z nich uległo zniszczeniu. Obecnie uznaje się, że wszystkie zabytki są wartościowe i zasługują na ochronę.
Ochrona zabytków
Ochrona zabytków polega na pełnym zachowaniu historycznej formy i układu przestrzennego. Zabytki mogą być objęte ochroną poprzez:
- uznanie za pomnik historii,
- wpis do rejestru zabytków,
- ustalenie wymogów ochrony konserwatorskiej w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego,
- utworzenie parku kulturowego,
- wpis na Listę Skarbów Dziedzictwa.
Oprócz tego prowadzi się prace konserwatorskie, których celem jest zachowanie zabytków jak najdłużej w niezmienionym stanie i zwolnienie procesu degradacji.
Rejestr zabytków
Jest to wykaz obiektów uznawanych za zabytki i w związku z tym objętych szczególną ochroną. W Polsce wpis do rejestru zabytków odbywa się na podstawie decyzji Wojewódzkiego Konserwatora zabytków i dotyczy obiektów znajdujących się na terenie danego województwa. Wpis może być dokonany na wniosek właściciela obiektu lub z urzędu (bez wniosku). Zabytki ujęte w rejestrze są podzielone na kategorie odpowiadające trzem grupom wymienionym powyżej (nieruchome, ruchome i archeologiczne).